مقاله روزه‌داری و فشار خون توسط تحریریۀ سایت“به اضافۀ سلامتی” تدوین شده و برگرفته از گفتگوی رادیو سلامت با جناب آقای دکتر سینا مرادمند متخصص بیماری‌های قلب و عروق از اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران می باشد.
در این جا سعی کردیم برنامه‌هایی را تقدیم شما کنیم که به پرسش‌های شما در مورد بیماری‌های مختلف و شرایط جسمانی مختلف در ارتباط با ایام روزه‌داری پاسخ دهد. امروز می‌خواهیم راجع به بیماری‌های قلب و عروق صحبت کنیم به طور خاص تأثیر روزه‌داری بر پرفشاری خون و تعادل فشار خون و همین طور مواردی که شما عزیزان در همین زمینه مطرح خواهید کرد.
اول بفرمایید تأثیر روزه‌داری بر سلامت عمومی به خصوص این وجه از بیماری‌های قلبی و عروقی و پرفشاری خون چیست؟ بعد می‌رویم سراغ سوالات رایجی که فرد روزه‌دار از شما می‌پرسد در عین حال دچار پرفشاری خون است و می‌خواهد بداند که تنظیمات دارویی‌اش باید به چه شکل باشد و چطور شرایط جسمانی خودش را با تغییرات ماه مبارک تطبیق دهد؟ اول بفرمایید تأثیرش به طور کلی چه خواهد بود؟
– البته همانطور که مستحضر هستید امر روزه‌داری یک اطاعت از امر الهی است که در قرآن هم آیه‌ای در این رابطه هست و هدف اصلی از روزه‌داری قربت الهی است که به اصطلاح می‌گوید لعلّکُم تتّقون برای اینکه به سمت تقوا بروید. ابتداً هدف از روزه‌داری سلامت جسمی نیست، اما در پرتو این امر طبعاً مواهب جسمانی و فیزیک هم برای انسان مترتب است. یعنی افرادی که روزه می‌گیرند آخر ماه مبارک متوجه می‌شوند که چقدر به لحاظ سلامتی وضعیتشان بهتر شده است. همین طور که این امر در ماه مبارک رمضان واجب شده است طبعاً برای افرادی که سلامت هستند واجب شده است و مسلماً کسانی که بیمار هستند از این قضیه مستثنی هستند و نبایستی روزه بگیرند. فعالیت فیزیکی خیلی مهم است برای اینکه شما وزن مناسبی داشته باشید، عامل دیگر رژیم غذایی است که همینطور که میبینید ما خیلی خوب رعایت نمی‌کنیم. خیلی از مردم ما دچار یک عارضه‌ای هستند که در جوامع غربی هم شایع شده است، که آن هم چاقی است و متأسفانه در سنین متوسط و حتی گاهی نوجوانان ما اضافه وزن را شاهد هستیم. این اضافه وزن ناشی از دو امر است یکی فعالیت فیزیکی کم و دوم استفاده از مواد پر کالری. خوب در روزه‌داری این قضیه به محدودیت می‌رسد و مواد پرکالری کمتر استفاده می‌شود و چربی‌های اضافی بدن می‌سوزند و فرد به وزن متعادل نزدیک می‌شود. این یک امر خیلی مؤثر در تعادل قند خون، چربی خون و فشار خون است و همینطور که عرض کردم این برای کسانی است که بیماری خاصی نداشته باشند. اما کسانی که مبتلا به فشار خون هستند همۀ‌شان یکسان نیستند حتی کسانی که دیابت دارند، یعنی راجع به همه‌شان نمی‌شود یک گونه قضاوت کرد که مثلاً بگوییم هر مریض فشار خونی اگر که رعایت رژیم غذایی را می‌کند خوب در ماه مبارک رمضان هم این رعایت طبعاً بیشتر است و این برای کنترل فشار خونش مناسب است.
– یعنی یک به یک شما مشاوره می‌دهید؟
– بله، هر بیماری را جداگانه. چون عرض کردم بیمار، ما وقتی که دربارۀ افراد سالم صحبت می‌کنیم به همان دلایلی که عرض کردم روزه برایش واجب است، اما اگر کسی بیمار باشد این پزشک است که می‌تواند نظر بدهد که آیا روزه‌داری برای این بیمار مناسب هست یا نیست و بعد اگر مناسب هست چگونه روزه بگیرد که به جسمش صدمه‌ای وارد نشود. بنابراین به طور اعم برای کنترل عوامل خطری که در بیماری‌های قلبی هست روزه‌داری بسیار مناسب و خوب است. اما اگر بخواهیم در مورد بیماری بخواهیم صحبت کنیم باید ببینیم با چه بیماری سر و کار داریم. آیا دیابتیک هست، یک نوع برخورد دارد، فشار خونی هست برخورد دیگری دارد، بیماری قلبی دارد نوعی دیگر، چه داروهایی مصرف می‌کند و چه بیماری هست، چه سنی دارد و خلاصه هر موردی را باید با شرایط خودش بررسی و اظهار نظر کرد.
– خیلی سپاسگزارم. خوب با توجه به اینکه آقای دکتر مرادمند فرمودند که فرد باید مورد به مورد مشاوره شود، اینکه این مشاوره‌ها از کی باید صورت بگیرد و اینکه اگر شما شرایطی داید که دچار پرفشاری خون هستید و می‌خواهید پرسش‌هایتان را در رابطه با روزه‌داری مطرح کنید می‌توانید شرح حال خودتان را بیان کنید و آقای دکتر اینجا پاسخگو خواهند بود.
– شما فرمودید برای کسانی که از شما مشاوره می‌خواهند برای اینکه بدانند که می‌توانند روزه بگیرند یا خیر و روی شرایط جسمانیشان با توجه به پرفشاری خون چه تأثیری دارد حکم کلی نمی‌شود گفت. اما اگر بخواهیم یک اصول کلی را بگوییم فرضاً اگر بخواهیم دو تا بیمار را با هم مقایسه کنیم؛ شما بیمارانی دارید که رژیمشان را رعایت می‌کنند، نسبتاً تحرکشان را شروع کردند، فشار خونشان را اندازه می‌گیرند، نسبت به ساعت‌هایی که باید دارویشان مصرف شود حساس هستند و منظم‌اند، بیمارانی هم بالطبع داریم که وقتی نسخه را گرفتند می‌روند و چند سال دیگر برمی‌گردند، اصلاً دنبال ورزش نمی‌روند و دنبال کم کردن وزنشان نمی‌روند. خوب حالا اگر ما بخواهیم شرایط مختلف را با هم مقایسه کنیم، شما بگویید اگر فردی باشد با این اصول و مراجعه کند و اینکه معمولاً از کی باید وضعیت فشار خونش تثبیت شده باشد یا حتی اگر که بالا و پایین شده باشد فشار خونش. در واقع می‌خواهیم شرایطی را باز هم برای شنوندگان عزیز ما بفرمایید که تحت آن شرایط شما به ایشان می‌گویید که بله با رعایت کردن این شرایط شما روزه هم بگیرید.
– البته گفتن یک حکم کلی به فرمایش شما کار آسانی نیست در این زمینه، نه در این زمینه بلکه در هر زمینۀ پزشکی اینطور است و به خصوص در این امر به این مهمی. ولی طی تجربۀ چندین سالهای که من دارم یک سری نکات در ذهنم آمده است که می‌شود رویشان اتکا کرد. یکی اینکه بیماران فشار خونی همانطور که شما فرمودید متفاوت‌اند. بعضاً فشار خونشان با دارو کنترل است ما از این بیماران زیاد داریم که اینها معمولاً از یک ماه قبل در ماه شعبان می‌ایند و سوال می‌کنند که ما روزه بگیریم یا نه، یا مراجعه می‌کنند تا اینکه فشار خونشان کنترل شود. اینها در صورتی که فشار خونشان کنترل باشد که فشار خون کنترل شده هم خدمتتان گفتم که در چه رنجی است، با رژیم و یا با دارویی که مصرف می‌کند فشار خونش کنترل است. این افراد نوعاً می‌توانند روزه بگیرند و منتها باید رژیم غذایی و دارویشان را رعایت کنند یعنی همانجور مصرف کنند. اینطور نباشد که بگویند چون ۱۶ ساعت چیزی نمی‌خورند پس داروی فشار خونشان را هم نخورند. دارو را نباید قطع کرد، و قطع داروی فشار خون کار اشتباهی است. بنابراین با ادامۀ رژیم غذایی کم نمک و دارو روزه‌شان را بگیرند ضمن اینکه فشار خونشان را کنترل کنند و ببینند در صبح بعد از سحر، قبل و بعد از افطار فشار خونشان چقدر است، اینها رو اگر خودشان کنترل کنند متوجه می‌شوند که نوسان فشار خونشان چگونه است و اگر بالا رفتن فشار خون در آنها مشاهده نشد این ادامۀ روزه‌داری برایشان مناسب است. ممکن است بعضی از این افراد به خاطر روزه‌داری دچار افت فشار خون شوند اگر اینطور باشد باید با پزشکشان مشورت کنند که دارویشان را به طور موقت در ایام روزه‌داری کاهش دهند، که این باز با نظر پزشک انجام می‌شود.
– چقدر افت فشار؟
– خوب این بستگی به این دارد که فشار خون معمولشان چند باشد که این را خود شخص ازش مطلع است. مثلا در منزل وقتی فشارش را می‌گرفته است به طور معمول و عادی ۱۳۰ بر روی ۸۰ بوده و الان فشارش افتاده به ۱۱۰ بر روی ۷۰ مثلاً قبل از افطار. خوب دو درجه افت فشار دارد و احساس ضعف و بی حالی می‌کند که مقداریش ممکن است به خاطر خود روزه باشد ولی خوب باید چک شود که توسط پزشک باید بررسی شود و حتماً باید با پزشک مشورت کنند. اگر هم که فشار تغییر نکرده است همان دارو را مصرف می‌کنند و روزه‌داریشان را هم به سلامتی می‌گذرانند. گفتیم که فشار خون‌ها چند نوع هستند و همان فشار خون اولیه که عرض کردم خودشان چند گروه هستند. بعضی‌ها هستند که اینها وابسته به حجم هستند یعنی حجم خون یا مایع درون عروقشان زیاد است که فشار را بالا می‌برد و ما از داروهایی استفاده می‌کنیم که این حجم را کاهش می‌دهند و حجم ادرار را افزایش می‌دهند و فشار خون را متعادل می‌کند. بعضی گروه ها هستند که به حجم وابسته نیستند حتی ممکن است کمبود حجم هم داشته باشند ولی بالا بودن فشارشان به دلیل انقباض عروقی شدیدی است که دارند و ما از داروهایی استفاده می‌کنیم که گشاد کنندۀ عروق هستند و فشار خون را با آنها کنترل می‌کنند. این دو گروه با همدیگر از نظر حجم فرق می‌کنند. در ایام روزه‌داری به خاطر اینکه شما ۱۶ ساعت مایع به بدنتان نمی‌رسد کاهش حجم خود به خود باعث دو واکنش می‌شود؛ اگر اشخاص از گروه اول باشند که اضافه حجم باعث مشکلشان هست در آنها فشار خون متعادل‌تر و بهتر می‌شود و برای اینها روزه‌داری مناسب است، اما اگر اشخاص از گروه دوم باشند که حجم کاهش پیدا کند، فشار خون افزایش پیدا می‌کند به این خاطر که افت فشار خون را بدن با انقباضات عروقی جبران می‌کند و فشار خون افزایش پیدا می‌کند اینها در بعد از ظهر‌ها ممکن است فشار خونشان بالا رود. این گروه دوم روزه‌داری برایشان مناسب نیست. بنابراین ما نمی‌دانیم مریض فشار خونی جزء کدام گروه است و به آزمایش‌های خیلی اختصاصی نیاز دارد تا این دو گروه را از هم جدا کرد و چون بیماری فشار خون بیماری خیلی شایعی است این آزمایش‌ها اولاً هزینه‌بر و غیر لازم می‌باشد چون با دارویی که می‌گیرند فشارشان کنترل است. در یک موارد خاص ممکن است این مشکلات پیش بیاید این است که ما نمی‌توانیم این دو گروه را با آزمایش از هم تشخیص دهیم بلکه با تجربه تشخیص داده می‌شود.
– یعنی مریض‌تان را می‌شناسید؟
– بله. من به کسانی سال‌ها روزه‌داری داشتند و به تازگی فشار خون گرفتند توصیه می‌کنم که شما روزه بگیرید در کنار دارو و رژیم مناسبی که دارید، اگر فشار خونتان قبل از افطار خیلی بالا رفت و این مسئله را چند بار تجربه کردید این روزه‌داری بر شما واجب نیست ولی اگر فشار خونتان در کنار رژیم و دارو متعادل بود روزه‌داری هیچ مشکلی ندارد.
– خیلی سپاسگزارم. آقای دکتر تلفن داریم عزیزی پشت خط هستند تا سوالشان را مطرح کنند.
* خانمی هستم ۷۲ ساله. یک سال پیش عمل قلب باز انجام دادم و بیماری قند هم دارم. می خواستم از آقای دکتر سوال کنم ببینم می‌توانم روزه بگیرم یا نه؟ می‌خواستم عرض کنم خدمتتان که من فشار خونم فوق العاده پایین است یعنی همیشه ۹ روی ۶ است. بعد ماه رمضان که روزه می‌گیرم سردردهای شدید دارم به طوری که کارم به سرم هم می‌کشد. نمی‌دانم این فشار خون پایینم از چی می‌تواند باشد. وقتی نمک یا میوه‌ای مثل موز مصرف می‌کنم فشار خونم خیلی بهتر می‌شود. آیا این مربوط به سدیم بدنم می‌شود؟ خواهشاً آقای دکتر توضیح بدهند.
– خوب مورد اول آقای دکتر. همینطور مریض را ندیده و نشناخته می‌شود به ایشان گفت که روزه بگیرند یا نه؟
– نه، برای یک اظهار نظر کلی راجع به گرفتن یا نگرفتن روزه عوامل بسیار متعددی دخیل است. در رساله‌هایی که من مطالعه کردم و در جریان هستم حتی در رسالۀ امام هم سال‌ها پیش این موضوع را نوشته بودند که اگر کسی احساس کند که روزه گرفتن بهش ضرر می‌رساند در صورتی که پزشک می‌گوید که روزه بگیرد و اشکالی ندارد، این شخص باید روزه نگیرد و اگر فکر کند که روزه گرفتن بهش ضرری وارد نمی‌کند حتی اگر پزشک آن را منع کند باید روزه را بگیرد. بنابراین این امر برمی‌گردد به خود شخص، این رسالۀ شرعی‌اش است. بنابراین این فرد است که می‌تواند تصمیم بگیرد نه پزشک، پزشک بر اساس آن اطلاعاتی که دارد راهنمایی و مشاوره می‌کند. بنابراین این خانم یا سایر عزیزانی که مشکلاتی دارند باید با پزشک معالج خودشان باید مشورت کنند که در جریان امور پزشکی ایشان است و در ضمن سالهای گذشته چه کار کردند این خودش معیار خوبی است. در مورد آن خانمی که فرمودند فشار خونشان پایین است، فشار خون پایین همانطور که من در برنامه‌های گذشته هم اشاره کردم بیماری محسوب نمی‌شود، بیشتر یک حالت سرشتی است. بعضی‌ها کم فشارند، خوب این افراد در اثر از دست دادن آب، نمک، آفتاب‌زدگی و گرما ممکن است حالشان بد شود و ممکن است این افراد در اثر روزه‌داری حالشان بد شود. خودشان می‌دانند اگر روزه گرفتند و دیدند حالشان بد می‌شود به خاطر این قضیه بایستی روزه‌شان را نگیرند و این ربطی به بیماری ندارد و بیماری حساب نمی‌شود. کمبود فشار خون یک حالت سرشتی است. بعضی‌ها هم با فشار پایین روزه می‌گیرند و مشکلی هم ندارند و بعضی‌ها هم بدنشان تحمل ندارد که این باز برمی‌گردد به اون مسئلۀ فردی خودشان که خودشان بایستی اظهار نظر کنند.
– راجع به مصرف وارفارین پرسیدند. می‌شود واقعاً گفت که اگر کسی وارفارین مصرف می‌کند روزه بگیرد یا نگیرد؟ یا باز باید شرایطش بررسی شود؟
– طبعاً رژیم غذایی روی مصرف وارفارین تأثیر دارد. هر نوع رژیم غذایی از جمله نخوردن غذا به مدت طولانی ممکن است که تأثیر بگذارد. ما چون وارفارین را به کسانی که نیازمند هستند که مصرف کنند با کنترل یک آزمایشی هست به نام PT انجام می‌دهیم بر اساس آن قضاوت می‌کنیم. ولی صرف اینکه کسی وارفارین مصرف می‌کند منعی برای روزه گرفتن نیست و می‌تواند روزه بگیرد منتها آن آزمایش PT را باید زودتر آزمایش کند زود به زود مثلاً اگر قبلاً ماهی یک بار انجام می‌داده است الان بعد از روزه‌داری هفته‌ای یک بار انجام دهد تا جواب آزمایش تغییری نکرده باشد و وارفارینش را بر اساس آن تنظیم کند. ولی مصرف خود وارفارین منعی برای روزه‌داری ندارد. ممکن است عوامل دیگری که همراهش وارفارین هم مصرف می‌کند مثلاً نارسایی قلبی دارد یا چیزهای دیگر اینها ممکن است باعث منع روزه‌داری شود.